پیش مقدمه ی کودتای ۱۹ اوت ۱۹۵۳ میلادی (۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شمسی)

جدیدا یه چیزایی تو توییتر دیدم که به نظرم تعوری توطعه (conspiracy theory) اومدن و گفتن چه طور میشه که یک سری تاریخ مملکت خودشون رو هم دستکاری میکنن.

تاریخ باید آموزنده باشه، اما وقتی روایت‌ها دستکاری یا تحریف میشن، تاریخ از هویت واقعی خودش خالی میشه و دیگه چیزی برای یاد گرفتن باقی نمی‌ذاره

پاورقی؟

تاریخ میلادی : برای اینکه خودم این مساعل رو بیشتر برای اولین بار به میلادی شنیدم ، من هم از تارخ میلادی استفاده میکنم.

درک کودتای ۲۸ مرداد بدون شناخت زمینه‌های تاریخی وابستگی مالی، امتیازدهی‌های استعماری، و رقابت‌های ژئوپلیتیک ممکن نیست. این کودتا نه یک حادثه ناگهانی، بلکه نقطه‌ی اوج یک روند طولانی از تضعیف حاکمیت ملی بود.

من سعی میکنم با سند صحبت کنم و دوست دارم بیشتر از ویکیپدیا استفاده کنم فقط به دلیل پایدار بودن لینکاش. جاهایی که لینک نکردم هم میشه راحت تو ویکی پدیا پیدا کرد و در نهایت هم اگر چیزی اشتباهای دیدید بگید با منبعتون که حتما درستش کنم.

مقدمه

سال ۱۸۲۸ میلادی معادل ۱۲۰۶ هجری شمسی .

برای شروع باید از سال ۱۸۲۸ میلادی یا ۱۲۰۶ شمسی شروع کینم در این سال و در تاریخ ۱۰ فوریه (۱ اسفند ۱۲۰۶ ) پس از جنگ دوم ایران و روسیه قرارداد ترکمنچای امضا شد.
لینک قرارداد به زبان انگلیسی از وبسایت دولت آذربایجان.
بند ۶ قرار داد ایران رو موضف کرد به پرداخت قرامت ۲۰ ملیون روبل، سکه نقره که بعدا به ۱۰ ملیون کاهش یافت

نتیجه: آغاز وابستگی مالی سنگین ایران به قدرت‌های خارجی.

سال ۱۸۷۰ میلادی معادل ۱۲۴۹ هجری شمسی .

در این زمان ها ایران به خاطر سیستم سیاسی بیشتر اتکا داشت به کشاورزی برای در آمد و در سال های بین ۱۸۷۰ تا ۱۸۷۲ دارای خشکسالی عظیمی شد که منتهی به قحطی بزرگش شده بود و باعث اتکای بیشتر در آمد مالیت از گمرکی و عوارض شد.

سال ۱۸۷۲ میلادی معادل ۱۲۵۱ شمسی .

امتیاز دهی ها و قرار دادها شروع به شکل گیری کردند.

در این سال به دلایل شرایت اقتصادی / سیاسی بد ، دولت ایران قرارداد رویتر را امضا کرد که رشوه های زیادی هم برای امضایش داده شده بود. البته این قرار داد بعدها لغو شد ولی پایه گذار امتیاز دهی ها شد

سال ۱۸۸۹ میلادی معادل ۱۲۶۸ شمسی .

امتیاز تنباکو

ناصرالدین‌شاه امتیاز انحصار خرید، فروش و صادرات تمام تنباکوی ایران را به مدت ۵۰ سال به یک شرکت انگلیسی به ریاست «جرالد تالبوت» واگذار کرد.

دولت در ازای این امتیاز، ۱۵ هزار لیرهٔ نقد + سالانه ۱۵ هزار لیرهٔ ثابت و نیز ۲۵٪ سود خالص شرکت را دریافت می‌کرد.

سال ۱۸۹۲ میلادی معادل ۱۲۷۱ شمسی .

بعد از نهضت تنباکو در سال 1892 میلادی یا همان اوایل 1271 شمسی ، دولت ایران به خاطر خروج از قرارداد انحصاری تنباکو مجبور به پرداخت 500,000 پوند استرلینگ به صاحب امتیاز شد. و هم چنین 139,000 پوند استرلینگ دیگر برای تجهیزاتی که شرکت جای گذاشته بود.

این پول به صورت وام از بانک شاهنشاهی انگلیس پرداخت شد.

جالب است بدانید که سرمای ی اولیه این شرکت تنها 15,000 پوند استرلینگ بوده.

سال ۱۹۰۰ میلادی معادل ۱۲۷۹ شمسی .

وام از روسیه : ایران مبلغ ۲۲.۵ ملیون روبل از روسیه وام گرفت که خرج سفرهای آنچنانی مظفردین شاه و پرداخت بدهی هاا های قدیمی شد. . جالبه بدونین ضمانت این وام در آمد گمکری کل ایران بود و این وام یکی از موثر ترین شواهد وابستگی مالی ایران بود. شاید بشه گفت دلیل اصلی دادن این وام از روسیه همین وابسته کردن ایران بود.

سندی از سال ۱۹۰۲ از پارلمان انگلیس UK

سال ۱۹۰۱ میلادی معادل ۱۲۸۰ شمسی .

قرارداد دارسی ، توضیحات بیشتر در ویکیپدیا انگلیسی.

در این زمان دولت ایران همچنان دنبال پول بیشتر بود و تقاضای جهانی نفت هم داشت زیاد میشد.

انگلیسی که با رجوع به منابع تاریخی ، دانش وجود نفت در خاورمیانه رو داشتند به دنبال یک فرسط خوب برای استخراج با دولت ایران به توافق رسیدند.

در سال 1901 یا همون 1280 مظفر الدین شاه امتیار نقت رو در سراسر ایران به مدت 60 سال به یک سرمایه‌دار انگلیسی به نام ویلیام ناکس دارسی واگذار کرد.

دارسی موظف شد مبلغ ۲۰ هزار پوند نقدی و ۲۰ هزار پوند سهام به دولت ایران بدهد، و سالانه فقط ۱۶ درصد از سود خالص شرکت را به ایران بپردازد.

سال ۱۹۰۲ میلادی معادل ۱۲۸۱ شمسی .

مظفرالدین شاه پس از گرفتن وام ۲۲.۵ میلیون روبلی در ۱۸۹۰، همچنان به دلیل سفرهای پرهزینه به اروپا، پرداخت مواجب درباریان و بدهی‌های قبلی نیاز شدید به پول داشت.

پس یک وام دیگه ی هفتاد و پنج ساله پنج درصدی به مبلغ 10 میلیون روبل از روسیه گرفت.

وثیقه: بخش عمده درآمدهای گمرکی شمال ایران (به ویژه گمرک رشت، انزلی، آستارا و تبریز) به روسیه واگذار شد.

سال‌های ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۱ میلادی معادل ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۹ شمسی .

انقلاب مشروطه ایران در سال ۱۹۰۶ میلادی (۱۲۸۵ هجری شمسی) نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور بود که با هدف محدود کردن قدرت مطلقه شاه و ایجاد حکومتی بر پایه قانون و نظارت مردم آغاز شد.

متن کامل قانون اساسی در جام جم آنلاین.

درسال 1906 مظفرالدین شاه تحت فشار، فرمان مشروطیت راامضا کرد.

البته مخافانی هم داشت ولی به هر حال اتفاقی بود که افتاده بود.

سال ۱۹۰۷ میلادی معادل ۱۲۸۶ شمسی .

معاهده انگلیس و روسیه

در 31-اکتبر (ماه 10) در سنت‌پترزبورگ انگلیس و روسیه قرار دادی امضا کردند که به رقابت‌های استعماری دو کشور را در ایران، افغانستان و تبت حل و فصل کرد و به‌ویژه در ایران، کشور را به سه منطقه نفوذ تقسیم کرد

منطقه شمالی (نفوذ روسیه): شامل بیشتر مناطق شمالی ایران، از جمله شهرهای تبریز و رشت، که به‌عنوان منطقه نفوذ ویژه روسیه شناخته شد.

منطقه جنوبی (نفوذ بریتانیا): شامل مناطق جنوبی ایران، از جمله بندرعباس و کرمان، که تحت نفوذ بریتانیا قرار گرفت.

منطقه مرکزی (منطقه بی‌طرف): مناطقی در مرکز ایران که به‌عنوان منطقه بی‌طرف در نظر گرفته شد و در آن هر دو کشور می‌توانستند منافع خود را دنبال کنند

این تقسیم‌بندی به‌طور غیررسمی و بدون مشورت با دولت ایران انجام شد.

بیشتر در اینجا و ویکیپدیا

سال ۱۹۰۸ میلادی معادل ۱۲۸۷ شمسی .

در مسجدسلیمان نفت کشف شد، و این منجر به تأسیس شرکت Anglo-Persian Oil Company (APOC) در 1909 شد (بعداً شرکت BP امروز).

سال ۱۹۰۸ میلادی معادل ۱۲۸۷ شمسی .

در تیر ۱۲۸۸، محمدعلی شاه با کمک قزاق‌ها مجلس شورای ملی را به توپ بست و مشروطه‌خواهان را سرکوب کرد.

این کودتا باعث توقف موقت مشروطه شد و نشون داد که ساختار سلطنت هنوز در برابر قانون‌گرایی مقاومت می‌کنه.

سال ۱۹۰۹ میلادی معادل ۱۲۸۸ شمسی .

نیروهای مشروطه‌خواه از تبریز، اصفهان و گیلان به تهران حمله کردند و محمدعلی شاه را خلع کردند.

احمدشاه به سلطنت رسید، ولی عملاً قدرت در دست مشروطه‌خواهان و نهادهای نوپا بود.

سال ۱۹۱۱ میلادی معادل ۱۲۸۹ شمسی است.

دولت مشروطه برای اصلاح مالیه، مورگان شوستر آمریکایی را استخدام کرد.

روسیه تهدید کرد که اگر شوستر اخراج نشه، به تهران حمله می‌کنه. مجلس مقاومت کرد ولی در نهایت مجبور به تسلیم شد. ویکی

روسیه و بریتانیا با این اقدام مخالفت کردند و اولتیماتوم روسیه در ۱۹۱۱ باعث اخراج شوستر شد. این نشون‌دهنده‌ی محدودیت استقلال ایران حتی در دوره‌ی مشروطه بود.

این واقعه ضربه‌ی بزرگی به اعتبار مشروطه بود و نشون داد که قدرت‌های خارجی هنوز تعیین‌کننده‌اند.

سال ۱۹۱۴ میلادی معادل ۱۲۹۳ شمسی .

دولت بریتانیا اکثریت سهام شرکت نفت ایران و انگلیس (APOC) رو خرید تا نیروی دریایی‌اش تأمین سوخت بشه. این نقطه وابستگی استراتژیک ایران به بریتانیا رو محکم‌تر کرد.

در این سال جنگ جهانی اول هم شروع شد که به اشغال ایران انجامید و اشغال ایران توسط روسیه و بریتانیا در جنگ جهانی اول باعث شد کنترل مالی و سیاسی خارجی روی کشور محکم‌تر شود

اضافات ؟

جنگ جهانی اول

جالب هست که بدونین جنگ جهانی اول ، رسما در تاریخ 28 جولای (ماه هفت) 1914 شروع شد و انگلیس 4 اکتبر (ماه ده) وارد این جنگ شد.

انگلیس از سال 1906 تا آغاز جنگ جهانی رقابت سینگینی ( از لحاظ مالی )رو با آلمان داشت.

دزدی نفت ایران

در دوره‌ای که قرارداد دارسی (۱۹۰۱) برقرار بود، ایران تنها ۱۶٪ از سود خالص شرکت نفت ایران و انگلیس (APOC) را دریافت می‌کرد. اما شواهد تاریخی نشان می‌دهند که این سهم واقعی ایران به‌مراتب کمتر از آن چیزی بود که در قرارداد مقرر شده بود. دلیل آن، نبود شفافیت مالی، حساب‌سازی، و دستکاری سود توسط شرکت نفتی بود.

محاسبات نمونه‌ای با اعداد واقعی تاریخی

بر اساس گزارش مالی شرکت نفت ایران و انگلیس (APOC) در سال‌های ۱۹۴۹ و ۱۹۵۰:

سال	سود عملیاتی گروه	ذخایر برای استهلاک، اکتشاف نفت و تعمیرات	سود خالص تقریبی قابل تقسیم	سهم ۱۶٪ ایران
۱۹۴۹	£38,666,485	£24,353,920	£14,312,565	£2,290,010
۱۹۵۰	£81,300,622	£34,195,372	£47,105,250	£7,536,840

در این مقاله اشاره به سود این شرکت در سال 1950 میشود که آن را 85 ملیون پوند اعلام میکند.

در اینجا سود در سال 1950 دویست ملیون پوند اعلام شده که پنجاه ملیون پوند رو دولا انگلیس به عنوان ملیات برداشته و ایران فقط 16 ملیون پوند گرفته

روش‌های کاهش سهم ایران

1. عدم شفافیت حساب‌ها: ایران دسترسی به حساب‌های دقیق شرکت نداشت و تنها می‌توانست به گزارش‌های عمومی بسنده کند.
2. افزایش مصنوعی هزینه‌ها: شرکت با بالا بردن هزینه استخراج، حمل‌ونقل و نگهداری، سود خالص را کمتر نشان می‌داد.
3. فروش به شرکت‌های تابعه: نفت به قیمت پایین به شرکت‌های وابسته فروخته می‌شد تا سود واقعی در خارج از ایران ثبت شود.
4. انتقال سود به دولت بریتانیا: در برخی سال‌ها، شرکت بیش از ۳۶ میلیون پوند مالیات به لندن پرداخت کرده بود؛ رقمی که گاه دو برابر سهم ایران بود.
5. هزینه‌های امنیتی: شرکت حتی مخارج رشوه به قبایل محلی یا هزینه‌های حفاظت تأسیسات (مثلاً «۵ پوند برای امنیت هر تن») را به حساب هزینه‌ها منظور می‌کرد تا سهم ایران کمتر شود.

اعتراضات و واکنش‌های محلی

حضور شرکت‌های خارجی و بهره‌برداری یک‌جانبه از منابع نفتی، بدون مشارکت مردم ایران، به نارضایتی‌های گسترده منجر شد.

• در خوزستان، شیخ خزعل ابتدا با شرکت نفت همکاری کرد و سود برد، اما با افزایش سلطه بریتانیا روابط او با دولت مرکزی و شرکت نفت تیره شد.
• قبایل بختیاری و دیگر عشایر جنوب و جنوب‌غرب ایران نیز بارها دست به مقاومت زدند.
• شواهد نشان می‌دهد که شرکت نفت برای جلوگیری از خرابکاری و حملات محلی، به پرداخت‌های مالی و رشوه به سران قبایل متوسل می‌شد.

نتیجه‌گیری

با توجه به شواهد تاریخی و داده‌های مالی، می‌توان گفت که سهم واقعی ایران از نفت بسیار کمتر از ۱۶٪ بود. سیاست‌های حساب‌سازی، انتقال سود به خارج، و هزینه‌تراشی‌های صوری باعث شد که منابع طبیعی ایران غارت شود، بدون آنکه منافع عادلانه‌ای به مردم ایران برسد.

جمع بندی

تا سال ۱۹۱۴، ایران از یک امپراتوری نیمه‌مستقل به کشوری با وابستگی مالی، سیاسی و استراتژیک به قدرت‌های خارجی تبدیل شده بود. این روند، زمینه‌ساز بحران‌هایی شد که در دهه‌های بعدی به اوج خود رسید—از جمله ملی شدن نفت و کودتای ۱۹۵۳

منابع تکمیلی انگلیسی

قرارداد ترکمنچای: Wikipedia

قرارداد رویتر: Wikipedia

امتیاز تنباکو: Wikipedia

قرارداد دارسی و نفت: Wikipedia